Luigi Pirandello: Ο άνθρωπος, το κτήνος και η αρετή

Πολλές φορές και πολλοί έχουν προσπαθήσει να φέρουν μέσα από την κωμωδία το γέλιο, αλλά αντ' αυτού επιτυγχάνουν το γελοίο και μένουν στην απρόσφορη απόπειρα του πρώτου. Όταν όμως η τέρψη συνοδεύεται από ευφυή και συνάμα υποβόσκουσα μεταφορά ηθικών μηνυμάτων, τότε επέρχεται η κατά παραλλαγή της αριστοτελικής, αριστοφανική κάθαρση της κωμωδίας. Το τελευταίο συμβαίνει με το έργο του Λουίτζι Πιραντέλλο "ο άνθρωπος, το κτήνος και η αρετή".

Τα βασικά πρόσωπα του έργου: Ο κύριος Παολίνο, καθηγητής μαθημάτων κατ΄οίκον. Ιδιόρρυθμος αρκετά, ώστε να θυμίζει ατυχώς τηλεοπτικά κακέκτυπα, με πολλές γραμματικές και ιστορικές γνώσεις, διπλωμάτης στις κοινωνικές του επαφές. Φαινομενικά καθωσπρέπει, ουσιαστικά "πρέπει-δεν-πρέπει" κι αυτό, διότι παρ' όλη τη σοβαροφάνειά του και την ευλαβή τήρηση των κανόνων ηθικής συμπεριφοράς, ολισθαίνει και παρασέρνει έντιμες γυναίκες στο βούρκο της ακολασίας, όπως εν προκειμένω τη σύζυγο του πλοιάρχου Περέλλα, την οποία αφήνει και έγκυο. Βέβαια, όντας ευθυνόφοβος και θέλοντας να σώσει το τομάρι του, πείθει την κυρία Περέλλα να εμφανίσει την εγκυμοσύνη της ως καρπό του συζύγου της. Όμως πώς μπορεί να γίνει αυτό, όταν εκείνη κυοφορεί ήδη δύο μήνες και ο σύζυγος είναι ναυτικός και έχει να την δει πολύ πριν τον χρόνο της σύλληψης; Οι δυο τους βάζουν σε εφαρμογή το σχέδιο που σκαρφίστηκε ο καθηγητής: τη νύχτα που θα ερχόταν ο σύζυγός της, η γυναίκα του θα τον παρέσερνε σε μια ξέφρενη βραδιά αχαλίνωτου έρωτα και έτσι ύστερα από μήνες, όταν θα επέστρεφε ο πλοίαρχος Περέλλα από το ταξίδι, θα του παρουσίαζε το (δήθεν εφταμηνίτικο) παιδί του. Ο πλοίαρχος παρουσιάζεται άγαρμπος, άγριος, κυνικός, πρότυπο της αντρικής βαρβαρότητας, άξεστος μα χωρίς αντιστάσεις στους πειρασμούς: Είναι γνωστό τοις πάσι ότι απατά τη σύζυγό του και έχει εξώγαμα τέκνα, πράγμα το οποίο για ναυτικό δεν προξενεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Βλέπει τη γυναίκα ως ένα απλό κομμάτι κρέας και σαρκικού ξεσπάσματος των αντρικών ορμονών. Θέλει τη γυναίκα του κυρία με κάπα κεφαλαίο, όμως δεν μπορεί να αντισταθεί εν τέλει στα σπιρτόζικα σκέρτσα και ναζιάρικα κουνήματά της, ώστε να τον κάνει να τη θελήσει παράφορα και να πάει μαζί της στο κρεβάτι. Η ίδια η γυναίκα του τον αντιπαθεί βάναυσα και είναι ερωτευμένη με τον κύριο Παολίνο. Όμως μένει υπόδουλη στη δειλή της φύση και κυρίως στην υποταγή  και αγάπη του εραστή της και κάνει ό,τι ο τελευταίος επιθυμεί: δηλαδή τα γλυκά μάτια, ώστε να αποπλανήσει τον ίδιο της το σύζυγο.

Αυτήκοοι μάρτυρες ως το μισό του έργου (τέλος της πρώτης πράξης) είναι από την αποθήκη οι κλειδωμένοι Τζίλιο και Μπέλλι, μαθητές του κυρίου Παολίνο, τους οποίους ο τελευταίος έχει απομονώσει, ώστε να μην ακούσουν ό,τι έχει να του πει η μυστική του ερωμένη. (Αν και επικαλείται διδακτικούς σκοπούς, για να δικαιολογήσει τον εγκλεισμό αυτόν...)

Τέλος, τον κωμικό πήχη της μυθοπλασίας ανεβάζει ο δεύτερος μα εξαιρετικά πλασμένος ρόλος της υπηρέτριας Ροζάριας. Σχολιάζει τα πάντα και δεν αφήνει τίποτε να περάσει με τη διακριτικότητα της σιωπής. Οι λίγες γραμμές του χαρακτήρα της φανερώνουν το πολλές φορές ακόμη και σήμερα επαναλαμβανόμενο: ότι κοινωνική τάξη και ευστροφία, πολλές φορές αποτελούν τιμές αντιστρόφως ανάλογες. 

Δεν χρειάζεται να σας αποκαλύψω το άκρως κωμικό και ελαφρώς εκδικητικό για τον κύριο Παολίνο τέλος της πανέξυπνης αυτής κωμωδίας του Πιραντέλλο. Θα αρκεστώ μονάχα σε δυο γραμμές από την εισαγωγή του έργου με την ευχή το τελευταίο να μεταφερθεί σύντομα στις ελληνικές σκηνές:

[Ροζάρια: Πριν ανοίξουμε το μάτι μας, τσουπ ο κύριος Τοτό! Ορίστε (δείχνει τριγύρω) δεν πρόλαβα ούτε να συμμαζέψω!

Τοτό (φαρμακοποιός, φίλος του κυρίου Παολίνο): Μα, δεν...

Ροζάρια: Τι δεν, που... Ορίστε, οι καρέκλες με τα πόδια πάνω! Πρέπει να ξέρετε ότι μόνο τα σφαγμένα κοτόπουλα και οι άτιμες γυναίκες κάνουνε καριέρα με τα πόδια πάνω.

Τοτό: Τώρα που το λες...

Ροζάρια: Ενώ οι καρέκλες, οι σεμνές καρέκλες, σ' ένα καθωσπρέπει σπίτι είναι με τα πόδια κάτω. Όπως οι τίμιες γυναίκες.]

Ο Λουίτζι Πιραντέλλο (1867-1936) υπήρξε Ιταλός δραματουργός.

Το 1934 κέρδισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας.

* Το θεατρικό κυκλοφορεί σε μετάφραση Ερρίκου Μπελιέ από τις εκδόσεις "Ηριδανός". 

Bonus Μ΄ άλλους.(protagon.gr)

Το άρθρο μου "Bonus μ' άλλους", δημοσιεύεται στο protagon.gr.

Και ενώ η αναζήτηση της δεύτερης γης συνεχίζεται, βουλευτής ναζιστικού πολιτικού κόμματος(;) με όνομα προφήτη σκέφτεται να βγάλει σε blu-ray τις υπόλοιπες συνομιλίες του με στελέχη της κυβέρνησης και δημοτικά νηπιοτροφεία με ορφανά παιδιά ετοιμάζονται να βάλουν λουκέτο, σε παράλληλη δράση οι γιορτές για το πρωτογενές πλεόνασμα δε λένε να σταματήσουν, η εξαιρετική απομίμηση στυλ και φωνής του Παπανδρέου senior από τον πρόεδρο της αξιωματικής αντιπολίτευσης προχωρά ακάθεκτη τη ρετρο στρατηγική της, η ελιά πιάνει δάκο και το κκε (βλ. οδηγία gps: «στρίψτε αριστερά») προτιμά να φορά τα τρισδιάστατα γυαλιά του και να ζει σε έναν άλλο κόσμο.

Οι δημοτικές / περιφερειακές εκλογές μαζί με τις Ευρωεκλογές πλησιάζουν απειλητικά για κάποιους και βασανιστικά αργά για τους εχθρούς των κάποιων. Επιλέξτε σε ποια κατηγορία θέλει ο καθένας να ανήκει και το Κύπελλο ξεκινά. Βέβαια όταν αγωνίζονται δύο μέτριες ομάδες ας κερδίσει ο καλύτερος μέτριος. Άραγε ο Αριστοτέλης γνώριζε τι έλεγε 2.500 χιλιάδες χρόνια πριν ή κάποιοι βιάστηκαν να τον κατατάξουν στους πιο σημαντικούς φιλοσόφους όλων των εποχών; (Σημ: Παρακαλώ, μην παραβλέψετε το ειρωνικό ύφος του άρθρου.)

Προβληματίζομαι, αδιαφορείς, ψηφίζει, αποφασίζουμε, εκλέγετε, κυβερνούν. Αυτή είναι η σωστή κλίση του αρχικού «προβληματίζομαι» που τρέπεται στα αναλόγως κατάλληλα ρήματα εν όψει της άσκησης του υπέρτατου εκλογικού δικαιώματος. Πάντοτε η ψηφοφορία στις εκλογές αυτές είχε η μεν δημοτική έντονα πελατειακό, η δε υπερκρατική αμιγώς εκδικητικό / χαλαρό χαρακτήρα. Το κοινό στοιχείο: η αποχή, η οποία κατά μία (δειλή) άποψη αποτελεί εκφορά πολιτικού λόγου δια παραλείψεως τελούμενη, ενώ κατά άλλη άποψη δηλώνει πλέον την κοινωνική αδιαφορία στο πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας που αποτυπώνεται μέσα από την έντονη αυτή μορφή ωχαδερφισμού.

Το κύριο ερώτημα όμως του άρθρου είναι άλλο: Πρέπει να ανήκει κανείς κάπου συγκεκριμένα; Να ανήκει απαραιτήτως σε ιδεολογικές φατρίες, σε κομματικά στεγανά, να χρωματίζεται μια ζωή ως πρώην δεξιός και νυν κεντροαριστερός; Ίσως είναι εύκολη η απάντηση από τη στιγμή που υπάρχει πλέον ενιαία πολιτική δράση (θέλοντας και μη) και οι έννοιες όπως σοσιαλισμός, σοσιαλδημοκρατία, φιλελευθερισμός κ. ά. έχουν εκλείψει μεν πλέον, αλλά γίνονται κατά κόρον πηλός στα χέρια επίδοξων πολιτικών γραφιάδων των αρχηγείων των κομμάτων. Έχει έρθει μια κατάσταση που θυμίζει αλλες εποχές: Βένετοι, Ρούσσοι και Πράσινοι, εικονομάχοι και εικονολάτρες, φιλοβενιζελικοί και βασιλικοί κ.ο.κ. Προς το παρόν υπάρχουν οι μνημονιακοί - ευρωπαϊστές και οι αντιμνημονιακοί – «αυτονομιστές».

Λόγω της προηγούμενης, φαινομενικής αγάπης προς την πατρίδα των κυβερνώντων κυρίως κομμάτων από τη μια και της έλλειψης σοβαρής πολιτικής επιχειρηματολογίας, που φτάνει στα όρια του επικίνδυνου λαϊκισμού, από την άλλη, θα επιλέξω να μη φοβάμαι τίποτα και να μείνω ελεύθερος. Και να ελπίζω, γιατί μέσα του περιέχει το «ζω» και ζωή χωρίς ελπίδα, είναι σαν φαγητό χωρίς αλάτι. Ας βγάλουμε πια τις ετικέτες, τις ταμπέλες του όποιου μας προσανατολισμού, πολιτικού, αθλητικού, ερωτικού, θρησκευτικού. Γεννηθήκαμε άνθρωποι και αυτό αυτομάτως μας προσδίδει την εγγενή ροπή προς αμαρτία και την κατοχή ελαττωμάτων. Ας τα χρησιμοποιήσουμε, λοιπόν, στο έπακρο προς ώφελός μας κι ας δείξουμε ότι εξελισσόμαστε, ότι αλλάζουμε κρίση ή ακόμη κια στάση ζωής, αρκεί να μπορούμε να τις (υπο)στηρίξουμε. Αυτό επιτρέπει η δημοκρατία. Για αυτό υπάρχει η δημοκρατία. Αυτό μας κάνει να διαφέρουμε από τους υπόλοιπους ζώντες οργανισμούς. Πρωτευόντως η συνείδηση και δευτερευόντως η απουσία ουράς.

George Orwell: Η φάρμα των ζώων

Ο Όργουελ αποτελεί έναν καθαρά πολιτικό συγγραφέα. Στα άμεσα σχέδιά μου είναι να μελετήσω το έργο του "1984" που αναβάλλω εδώ και καιρό και, όπως έχω αντιληφθεί, πρόκειται για ένα ανατριχιαστικά προφητικό πόνημα.

Εν προκειμένω λοιπόν, αφήστε την φαντασία σας να οδηγήσει τη σκέψη, αγκαλιάστε το σουρεαλισμό και δώστε λόγο στα ζώα της φύσης. Μόνο υπ΄αυτές τις τρεις προϋποθέσεις, μπορεί κανείς να "βγάλει εισιτήριο" για τη Φάρμα των Ζώων. Κανονικά απαιτείται διατριβή, διότι ένα αριστούργημα, όπως το συγκεκριμένο, με κρυμμένα νοήματα σε κάθε του σελίδα, χρειάζεται κανείς αναλύσεις επί αναλύσεων, για να πει ότι απορρόφησε την κάθε του ιδέα. Παρ' όλα αυτά, θα αποπειραθώ να σας εισάγω σε αυτό, κάνοντας νύξη στα απολύτως απαραίτητα και δημιουργώντας σας τη σωκρατική σπίθα, ώστε να το εξερευνήσετε και μόνοι σας.

Οι χαρακτήρες είναι χωρισμένοι, κατά τη γνώμη του γράφοντα, σε τέσσερις κατηγορίες - ομάδες:

α. Οι άνθρωποι (ανεξαρτήτως περαιτέρω διάκρισης)

β. Τα υπάκουα ζώα

γ. Τα ζώα - όργανα της τάξης

δ. Τα ζώα - αρχηγοί

Α. Οι άνθρωποι

Το βιβλίο ξεκινά κάνοντας αναφορά στον κύριο Τζόουνς, τον κτηματία της φάρμας και αρχηγό των ζώντων οργανισμών. Ο κύριος Τζόουνς αντιπροσωπεύει την αδίστακτη, τυραννική εξουσία που κυβερνά αδυσώπητα το παραγωγικό σώμα του κτήματος: τα ζώα. Η κυριαρχία παρουσιάζεται τόσο πιεστική και κακόβουλη, ώστε η επανάσταση αποτελεί τη μοναδική λύση για την πτώση του καθεστώτος. Ο άνθρωπος πρέπει να συντριβεί, να παραδώσει τη σκυτάλη σε νέους εξουσιαστές, που θα έχουν εκλεγεί από το λαό. Είναι στιγμή να παραδώσει τα σκήπτρα στα ζώα, τα οποία μόνα τους θα εργαστούν, θα παράγουν τα προς το ζην και θα οργανώσουν τον τρόπο ζωής τους. Αλληγορίες; Πολλές. Όπως το ότι ο άνθρωπος έχει φέρει σε τέτοιο σημείο την κοινωνία, ώστε ακόμη και μια ζωική - άλογη δηλαδή - διοίκηση, θα μπορούσε να αντεπεξέλθει καλύτερα στα κοινωνικά προβλήματα. 

Β. Τα υπάκουα ζώα

Τα ζώα εκδιώχνουν τον άνθρωπο και αναλαμβάνουν αυτά τα ηνία της εξουσίας. Με συνοπτικές διαδικασίες επιλέγουν τα γουρούνια, ως τα πιο έξυπνα ζώα, να διοικήσουν τον τόπο. Ο παραλληλισμός με την πλατωνική διάκριση των κοινωνικών στρωμάτων είναι αναπόφευκτος. Η Ιδανική Πολιτεία που ευαγγελίζεται ο φιλόσοφος έρχεται στα χείλη πλέον των νέων κυβερνώντων με αποδέκτες τους κυβερνώμενους. Στους τελευταίους, έρχεται ο συγγραφέας να προσάψει τις πιο βαριές κατηγορίες. Γιατί; Μα διότι δεν ξεσηκώνονται. Δεν αντιδρούν. Υπάρχουν απλώς ως υποχείρια της εξουσίας των χοίρων. Ας μου επιτραπεί μια μικρή παραλλαγή της γνωστής ρήσης: "Μη χΟΙρων, βέλτιστον..." Στην αρχή δημιουργούν το δικό τους ύμνο της επανάστασης, ο οποίος θα μετατραπεί σε ύπνο της επανάστασης. Λόγια που απλά τους καθησυχάζουν. Πιστεύουν με την πρώτη τα όποια πολιτικά ψέματα τους σερβίρουν οι εξουσιαστές. Αν και με την πάροδο του καιρού, καταλαβαίνουν ότι έχουν κάνει λάθος, καταπίνουν τις ενοχές τους και εθελοτυφλούν ακόμα και στο οφθαλμοφανές παράνομο. 

"Αργά ή γρήγορα θα έρθ' η μέρα

που ο τύραννος θα φύγει μακριά,

και της Αγγλίας τα χωράφια ως πέρα

θα τα πατούνε ζώα μοναχά"

Τέσσερις στίχοι από τον Ύμνο, που τραγουδούν άκριτα υπακούοντας έτσι στην πολιτική προπαγάνδα που οι μαέστροι της τεχνηέντως και ευφυώς ασκούν. Στη συνέχεια οι νέοι διοικητές γίνονται βασιλικότεροι του βασιλέως. Προχωρούν σε βιαιότητες και ακόμη και σε δολοφονίες, δικαιολογώντας τα αδικαιολόγητα και λέγοντας δυο - τρία ψεματάκια, για να απαλύνουν τον πόνο των υπολοίπων που "κατάφεραν" να (επι)ζήσουν.

Γ. Τα ζώα - όργανα της τάξης

Κι εκείνα άκριτα, με τη διαφορά ότι υποστηρίζουν σθεναρά τους νέους κυβερνήτες, έχοντας κάποια μικρά προνόμια. Ψίχουλα στο λασπωμένο τους ψωμί. Οποιαδήποτε ομοιότητα με κόμματα και καταστάσεις ουδεμία σχέση έχει με την πραγματικότητα. (Αν και θα βρισκόσασταν σε καλό δρόμο...) Η εξουσία εκτροχιάζεται. Οι διακρίσεις ακολουθούν η μία την άλλη. Αυτός που δεν μπορεί να παράγει, καθαίρεται και δολοφονείται. Η πολιτική της ευγονικής φλερτάρει επικίνδυνα με τη νέα ιδεολογία. Οι φύλακες δουλεύουν (εσκεμμένη η επιλογή αντί του εργάζονται) για τους "φιλοσόφους - βασιλείς". Η βία κάνει την εμφάνισή της ως το αποτελεσματικότερο μέσο επιβολής της τάξης.

Δ. Τα ζώα - αρχηγοί

Η σάτιρα των ολοκληρωτικών καθεστώτων από το συγγραφέα φτάνει στο ζενίθ της εδώ.(βλ. και σταλινικό φαινόμενο, ως ιστορικό εφαλτήριο του έργου). Η νέα αρχή αποτελεί την καυστική απεικόνιση της καινούριας και ελπιδοφόρας ηγεσίας που, μόλις έρθει στην εξουσία, γίνεται ό,τι και όλες οι προηγούμενες. Ο κύκλος της υποκρισίας κλείνει με την ανάδειξη της νέας διοίκησης, λέγοντας ουσιαστικά στον αναγνώστη να μην περιμένει καλύτερες μέρες, διότι όλοι πάνω - κάτω είναι ίδιοι. Έφοδοι, εντολές χωρίς έρεισμα, αυταρχισμός και αποκοπή από τις ανάγκες της κοινωνίας εντείνονται όλο και περισσότερο με την πάροδο του χρόνου. Έλλειψη πλήρους ενδιαφέροντος. Στο τέλος, δε, απατούν τις ίδιες τους τις αρχές, εκείνες του επονομαζόμενου "Ζωισμού" και συναλλάσσονται με τους ανθρώπους. 

Ο Όργουελ τονίζει κυρίως ότι η εναλλαγή εξουσίας, αν δεν συνοδεύεται παράλληλα με την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης, οδηγεί σε μια απλή ανακύκλωση των ηγετικών ηνίων και σε τίποτε ουσιωδέστερο. Η όποια δημοκρατική νομιμοποίηση επέχει ρόλο πολιτικής έγκρισης και αναλώνεται στη δύναμη της φαινομενικότητάς της.

Στο τέλος του έργου, κάπου στον τοίχο του Κτήματος ήταν πια γραμμένο το εξής: 

"Όλα τα ζώα είναι ίσα. Αλλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα." 

Παρ' όλα αυτά, τα ζώα δεν έπαψαν ποτέ να ελπίζουν.

* Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάκτος, 1979.

Jo Nesbo: Ο Χιονάνθρωπος

Ξεκίνησα να διαβάζω Νέσμπο με επιφύλαξη, καθώς η αστυνομική λογοτεχνία συνήθως υποπίπτει σε συγκεκριμένα μοτίβα γραφής. Μετά τον Philip Kerr και την Τριλογία του Βερολίνου, όπως και το "Οχτώ" της Katherine Neville (αναφορικά πάντα με την ξένη λογοτεχνία), πίστευα ότι δύσκολα θα με κέρδιζε κάτι άλλο. Ο "Κοκκινολαίμης" του Νορβηγού συγγραφέα ήταν μια ευχάριστη έκπληξη και το λογοτεχνικό του ζενίθ - κατά τη γνώμη μου - ήρθε στο κεντημένο και λεπτοδουλεμένο του έργο "Νέμεσις". Ύστερα ήρθαν το "Αστέρι του Διαβόλου" και ο "Λυτρωτής". Στο τελευταίο ο συγγραφέας φαίνεται αρκετά "κουρασμένος" από τη συνεχή λογοτεχνική παραγωγή, αν και η αποδυνάμωσή του αυτή δεν του κοστίζει σε πωλήσεις.

Και ερχόμαστε στον Χιονάνθρωπο. Είχα αναφέρει και σε προηγούμενη κριτική μου ότι δεν επρόκειτο να χαριστώ στο Νέσμπο σε περίπτωση που ακολουθούσε τετριμμένες λύσεις. Δυστυχώς δεν άντεξε και έπεσε στον κοινό πειρασμό των περισσότερων σπλατερικών - κυρίως κινηματογραφικών - θρίλερ: Ο καταζητούμενος εγκληματίας και ένας από τους ήρωες του έργου συνδέονται με τη βοήθεια και δύναμη της θεάς τύχης με τη σύντροφο και τη συνεργάτη αντίστοιχα του Χάρι Χόλε. Γιατί πρέπει πάντα ο δολοφόνος να σχετίζεται και μάλιστα σε έντονο βαθμό με κάποιους από τους ήρωες και το βιβλίο να θυμίζει εν δυνάμει χολυγουντιανή ταινία, δεν μπορώ ή μάλλον δεν θέλω να το καταλάβω. Το βιβλίο μέχρι το μέσον του είναι εξαιρετικό. Έχει αφάνταστα γρήγορη πλοκή και καταφέρνει να δημιουργήσει το απαραίτητο κλίμα αγωνίας στον αναγνώστη, όπως και να τον κάνει να διερωτάται όχι μόνο για το ποιος είναι ο δράστης των δολοφονιών, αλλά κυρίως για τα κίνητρά του.

Ο Νέσμπο περιπλέκει τόσο πολύ το μύθο του έργου, ώστε στο τέλος αποτάσσεται στην ιατρική επιστήμη, για να του λύσει "συγγραφικά" τα χέρια, όπως αντίστοιχα έχει κάνει στο παρελθόν η ψυχολογία. Η λύση που δίνει έρχεται και απογοητεύει, φέρνοντάς μας στο στόμα το γνωστό: "Μα όλα σε μένα, Θεέ μου", δια των χειλιών κάποιας ηρωίδας το όνομα της οποίας δεν θα ήθελα να αποκαλύψω για όσους δεν έχετε διαβάσει το βιβλίο. 

Το εν λόγω αστυνομικό μυθιστόρημα έχει γραφτεί, για να γίνει ταινία ή τέλος πάντων, αυτή την αίσθηση δίνει και αυτό είναι το πρώτο μεγάλο ατόπημα που βρίσκω στο μέχρι τώρα έργο του Νέσμπο. Να σημειώσω, βέβαια, στο σημείο αυτό ότι οι φανατικοί αναγνώστες του συγγραφέα δεν θα απογοητευθούν διόλου, αλλά να γνωρίζουν ότι δεν θα κερδίσουν και τίποτε το επιπρόσθετο από άποψη λογοτεχνικής γραφής και αφομoίωσης με αυτό το έργο. Ίσως θα έπρεπε να αφήσω τα τελευταία δύο έργα του συγγραφέα για λίγο αργότερα, γιατί θα ήταν κρίμα να τον κατατάξω στην ίδια κατηγορία με τον Dan Brown, ως ένα δηλαδή εξαιρετικό πλοκογράφο, αλλά όχι λογοτέχνη stricto sensu.

*Η σειρά βιβλίων με πρωταγωνιστή τον Χάρι Χόλε κυκλοφορεί από τις εκδόσεις "Μεταίχμιο"

The Snowman - book trailer